Σαμπούκος ο άγνωστος

Αφορμή για την  ενασχόληση με την ιστορία αυτού του δέντρου είναι μια γέννηση και μια επίσκεψη σε κεντρικό μεγάλο Μαιευτήριο της Αθήνας, που το διατηρεί- τη θαμνώδη του ποικιλία-στον περίβολό του.
Μετά την εθιμοτυπική επίσκεψη και γνωρίζοντας πως θα κρατήσω τη νυχτερινή βάρδια, άφησα τον όροφο και κατέβηκα στον κήπο για καφέ και τσιγάρο. Ήταν βράδυ και αυτό που μου έκανε εντύπωση ήταν η ευωδία που ανέδυε ο κήπος  σε αντίθεση με την αντισηπτική ατμόσφαιρα των ορόφων της κλινικής. Το πρωί  φεύγοντας, η απορία μου λύθηκε. Ο κήπος ήταν φυτεμένος με Σαμπούκους, με τα φρούτα  ατρύγητα να αναδύουν το μεθυστικό τους άρωμα. Όπως και με πολλά άλλα είδη,περνάμε βιαστικοί από μπροστά τους, τα προσπερνάμε αγνοώντας τα οφέλη τους, και επισκεπτόμαστε τα φαρμακεία για ασπιρίνες και βιταμίνες.
Ο Ζαμπούκος είναι φυλλοβόλος θάμνος  ή μικρό δέντρο(ανάλογα με το είδος) με όμορφα μικρά λευκά άνθη, που η λαϊκή  παράδοση σε όλο τον κόσμο χαρακτήρισε σαν δέντρο-φαρμακείο λόγω των αναρίθμητων θεραπευτικών του ιδιοτήτων. Τον βρίσκουμε και στη χώρα μας  συχνότερα στα ορεινά δάση και σε σημεία υγρά, αλλά τα τελευταία χρόνια και σαν διακοσμητικό μέσα στις πόλεις.
 Οι Άγγλοι  αποκαλούν  το δέντρο "elder" και τον καρπό του "elderbery". Κάποια  άλλα από τα πολλά του ονόματα είναι:  Elderberry, Sambucus nigra, Ellanwood, Holunder, Πρεσβύτερος, Κουφοξυλιά, Αφροξυλιά,  Ζαμπούκος , αλλά συχνότερα καλείται Γέροντας.
Ανήκει στην οικογένεια Caprifoliaceae.
Ο Γέροντας ( Sambruca nigra ) είναι κοινό δέντρο στο Ηνωμένο Βασίλειο και την Ευρώπη, και έχει πολιτογραφηθεί σε πολλά μέρη του κόσμου.
 Σαν Σαμπούκος εμφανίζεται στα γραπτά του Πλίνιου, και πιθανόν να είναι μια  προσαρμογή από την Ελληνική λέξη "Σαμβύκη", ένα αρχαίο μουσικό όργανο που γινόταν από το ξύλο του δέντρου.
Τα λουλούδια του βγαίνουν σε ταξιανθίες όπως και οι καρποί, είναι  ερμαφρόδιτα και  έχουν ευχάριστη μυρουδιά που οφείλεται στο πλούσιο αιθέριο έλαιο που περιέχουν.
Τα  μικρά του φρούτα  είναι  σκούρα, σχεδόν μαύρα όταν είναι ώριμα και έχουν χρησιμοποιηθεί στην  λαϊκή ιατρική για αιώνες.
Ο Γέροντας είναι ένα φυτό που κατευνάζει τις πυρκαγιές του σώματος και το βοηθά να αποκαταστήσει την  ισορροπία του, ανοίγοντας τα φραγμένα  κανάλια της κυκλοφορίας Έτσι  η θερμότητα και τα υγρά  μπορούν να κινηθούν προς τα έξω.
Χρησιμοποιείται όπου υπάρχει  συμφόρηση: των πνευμόνων, των νεφρών, στα βρέφη με κακή κυκλοφορία (μπλε βρέφη)σε οιδήματα και  τραυματισμούς, σε πόνους στα μάτια, τα αυτιά, και πολλά άλλα. 

Τα άνθη

Όλα τα μέρη  του φυτού  ο φλοιός, τα άνθη, οι καρποί και τα φύλλα, έχουν φαρμακευτικές ιδιότητες  και από τα προϊστορικά  ακόμη χρόνια χρησιμοποιήθηκαν σαν τροφή και σαν φάρμακο.
Σήμερα τα λουλούδια  και τα φρούτα  και λιγότερο τα φύλλα, είναι τα μέρη του δέντρου που  χρησιμοποιούνται  στη φυτοθεραπεία.
Όλα τα άλλα μέρη του δέντρου  (συμπεριλαμβανομένων και των μούρων) περιέχουν τοξικά αλκαλοειδή. (κυανογόνους  γλυκοζίτες (Sambunigrin), ( Sambucine) Vedel -Lange 1960.
Οι σκούρες ρώγες του φυτού μπορούν να καταναλωθούν νωπές σε μικρή ποσότητα  όταν είναι πλήρως ώριμες, γιατί είναι  δηλητηριώδεις όσο είναι άγουρες. 
 Οι καρποί είναι ασφαλείς -αφού μαγειρευτούν- και μπορούν να γίνουν μαρμελάδα, ζελέ, ή σιρόπι. Δένουν πολύ καλά καλά με τα βατόμουρα τα μήλα και άλλα φρούτα στις γλυκές πίτες, και γίνονται εξαιρετικό γλυκό του κουταλιού.
Οι καρποί περιέχουν:αμινοξέα-βιοφλαβονοειδή-φλαβονοειδή-καροτενοειδή-ζάχαρη-τανίνες,
βιταμίνες Α- Β- C ( βιταμίνη C σε μεγάλη ποσότητα) .

Οι καρποί-μούρα

Οφέλη για την υγεία.
Το δέντρο έχει πολλές ιδιότητες κυρίως όμως διουρητικές, καθαρτικές, αντιικές, αντιρευματικές, και μαλακτικές. 

Τα άνθη από κοντά

Τα λουλούδια χρησιμοποιούνται : 

Το ρόφημα από τα άνθη  είναι εφιδρωτικό, αντικαταρροϊκό και σπασμολυτικό, δυνατό διουρητικό, αντιφλεγμονώδες και αποχρεμπτικό.Είναι αποτελεσματικά στη θεραπεία κρυολογημάτων, γρίπης, πονόλαιμου, ξερόβηχα, αμυγδαλών και φαρυγγίτιδας. Τα λουλούδια του Σαμπούκου πωλούνται στα Ουκρανικά και τα Ρώσικα φαρμακεία για τα προβλήματα του κυκλοφορικού, σαν αποχρεμπτικά, και για την ανακούφιση του βήχα. Η εφιδρωτική τους δράση συμβάλλει στη μείωση του πυρετού και έχουν αποδειχθεί χρήσιμα σε περιπτώσεις ιλαράς, οστρακιάς και άλλων λοιμώξεων.
Θεωρούνται κατάλληλα για κάθε  φλεγμονή του ανωτέρου αναπνευστικού συστήματος, για την ιγμορίτιδα,τη  ρινική καταρροή,τη βρογχίτιδα,κ.λ.π.
Ακόμη, στις παθήσεις του αίματος-εμπλουτίζουν το αίμα, ενισχύουν τα τοιχώματα των αιμοφόρων αγγείων, και επιδιορθώνουν τις βλάβες
Ενισχύουν τις εγκεφαλικές λειτουργίες  και το νευρικό σύστημα.
Είναι τονωτικά στις γαστρεντερικές παθήσεις.
Περιέχουν αιθέρια έλαια, τανίνες, πηκτίνες και οργανικά οξέα.
 Εξωτερικά τα άνθη μπορούν να χρησιμοποιηθούν  όπως και το χαμομήλι.
Αποξηραμένα έχουν μαλακτικές ιδιότητες για το δέρμα, ενώ τα φρέσκα αποφεύγονται γιατί  είναι ερεθιστικά.Είναι κατάλληλα για την επιπεφυκίτιδα, για δερματικές παθήσεις, για το ξηρό δέρμα και
 τα εγκαύματα από τον ήλιο. Το εκχύλισμα των ανθέων ( Aqua Sambuci )είναι μαλακτικό, λευκαντικό και αναπλαστικό για το δέρμα, κατάλληλο τόσο για τις πανάδες, όσο και για  τα τραύματα και τις ουλές. Μπορεί να προστεθεί στο νερό του λουτρού για ένα αναζωογονητικό μπάνιο που  θα καταπραΰνει τα ευερέθιστα νεύρα και θα ανακουφίσει από τη φαγούρα. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για το πλύσιμο των ματιών, σε πληγές ή φλεγμονές, όπως και το χαμομήλι.
Καλλυντικά:
Από τη βικτοριανή εποχή το απεσταγμένο νερό των λουλουδιών του Γέροντα χρησιμοποιήθηκε σαν μαλακτική και καθαριστική λοσιόν για το δέρμα. Η λοσιόν  βοηθά το δέρμα να μείνει λευκό και να διατηρεί την ελαστικότητά του, αφαιρεί τις φακίδες και τις κηλίδες. Αν και είχε εκπέσει η χρήση τους  για σειρά ετών,  πρόσφατα ανέκτησαν πάλι τη δημοτικότητά τους και γίνεται εμπορική προώθηση των σκευασμάτων που τα περιέχουν.
Πολλά καλλυντικά προϊόντα κυκλοφορούν πλέον με τον Ζαμπούκο σαν βασικό τους συστατικό:σαπούνια, κηραλοιφή, κρέμες σώματος, λευκαντικές κρέμες προσώπου, χεριών,κ.τ.λ.
Η συλλογή.
Η περίοδος  άνθησης διαρκεί  περίπου για τρεις εβδομάδες, και γίνεται στις πρώτες ζέστες του καλοκαιριού(ανθίζει στο τέλος της άνοιξης) αλλά η διατήρηση των λουλουδιών  απαιτεί μεγάλη εμπειρία.
Συλλέγονται σε συγκεκριμένο στάδιο ωρίμανσης (που οι γεωργοί εμπειρικά γνωρίζουν)και χρειάζεται μεγάλη επιδεξιότητα για να αποξηρανθούν σωστά.
Στην Ευρώπη π.χ, αλατίζουν  τα άνθη πριν από κάθε άλλη επεξεργασία έτσι ώστε να τα διατηρήσουν στο επόμενο χρονικό διάστημα.(η σωστή αποξήρανση των λουλουδιών θέλει  ειδικούς χειρισμούς και δεν ενδείκνυται για τους ερασιτέχνες)
Τα φύλλα
Τα φύλλα δρουν εξωτερικά  σαν μαλακτικά, αντιφλεγμονώδη και επουλωτικά, και εσωτερικά σαν καθαρτικά, αποχρεμπτικά, και εφιδρωτικά. Εσωτερικά το τσάι των φύλλων χρησιμοποιήθηκε από την λαϊκή παράδοση για τη θεραπεία της υδρωπικίας πιθανόν λόγω της διουρητικής δράσης τους, σε όλα τα προβλήματα του ουροποιητικού, και άλλες φλεγμονώδεις παθήσεις.
 Τα φύλλα έχουν  έντονη καθαρτική δράση αλλά η γεύση τους δεν είναι ευχάριστη.
Μια ζεστή κομπρέσα από φύλλα  Σαμπούκου ανακουφίζει τους μώλωπες και τα διαστρέμματα, τις ψύξεις και τις χιονίστρες. Χρησιμοποιούνται από τους βοτανολόγους για την παρασκευή αλοιφών για την θεραπεία πληγών, οιδημάτων και χτυπημάτων, και κάποιες από  αυτές  διακινούνται  και στα φαρμακεία.
Τα φύλλα περιέχουν αλκαλοειδή(sambunigrin)-φλαβονοειδή(ρουτίνη, κουερσετίνη)και  βιταμίνη C .
Τα φύλλα αφού πολτοποιηθούν και αραιωθούν με νερό  διώχνουν  μακριά τις μύγες, σκοτώνουν τις αφίδες, και άλλα έντομα. Συλλέγονται τον Ιούνιο και τον Ιούλιο, μόνο με αίθριο καιρό και αφού ο ήλιος έχει διώξει την πρωινή δροσιά, και αποξηραίνονται.
Χρησιμοποιούνται  τόσο φρέσκα, όσο και αποξηραμένα.
*Η  χρήση των φύλλων του σαν ρόφημα δεν  είναι ιδιαιτέρα διαδεδομένη στη χώρα μας, με εξαίρεση τη Θεσσαλία,και εκεί γίνεται σε συνδυασμό με άλλα βότανα.

Αναψυκτικό από τα άνθη. Εικόνα:thriftyliving.net

 Οι καρποί 
Οι καρποί του Σαμπούκου έχουν παρόμοιες ιδιότητες με τα άνθη αλλά επιπλέον είναι χρήσιμοι και στους ρευματισμούς, τις νευραλγίες, και τις ορμονικές διαταραχές.
Έχουν δράση  διουρητική, καθαρτική  και υπακτική.
Προάγουν την εφίδρωση,  καταπολεμούν τη  δυσκοιλιότητα,και συμβάλλουν στην αποτοξίνωση του οργανισμού.
Από τη λαϊκή παράδοση  έχουν χρησιμοποιηθεί :
-Για να ανακουφίσουν τις κρίσεις  άσθματος, τον πονόλαιμο, την αμυγδαλίτιδα, και για να προλάβουν τα κρυολογήματα και τη γρίπη.
-Σαν  ήπιο καθαρτικό για μικρά παιδιά, στους ερεθισμούς και τη φλεγμονή των εντέρων.
-Στην αντιμετώπιση  αρθριτικών και   ρευματικών παθήσεων.
-Στις  επώδυνες φλεγμονές για  την ανακούφιση των συμπτωμάτων, και  για τη βελτίωση της κατάστασης σε περιπτώσεις  κακής κυκλοφορίας του αίματος.
-Στην  πρόκληση εφίδρωσης,και για να αναστρέψουν  τα συμπτώματα του κρυολογήματος, της οσφυαλγίας και της ισχιαλγίας.
Μαγειρικές χρήσεις
Οι καρποί της κουφοξυλιάς  είναι πλούσιοι σε βιταμίνες και μέταλλα, και  χρησιμοποιούνται σαν τονωτικό σιρόπι για να προλάβουν τις ασθένειες του χειμώνα. Περιέχουν ευεργετικά φλαβονοειδή, και έχουν  δυνατή αντιοξειδωτική δράση. Συλλέγονται  από τα τέλη του καλοκαιριού, έως τις αρχές του φθινοπώρου.Τρώγονται ψημένοι, και μ'αυτούς  παρασκευάζουν γλυκά, και  ποτά.
Η χρήση των λουλουδιών και των μούρων  του Γέροντα  από τους ανθρώπους στην αγγλική ύπαιθρο, είναι μέρος της παράδοσης.
Συνταγές εδώ και εδώ.  και www.h2g2.com
Τα πράσινα, άγουρα μούρα είναι δηλητηριώδη και πρέπει να αποφεύγονται. Ακόμη και τα ώριμα διατηρούν σε μικρότερο βαθμό την τοξικότητά τους και είναι ο λόγος που στις περισσότερες συνταγές  συστήνεται το ψήσιμο τους στους 100 ° C.
 Στην Ευρώπη, και άλλες Βόρειες χώρες οι συνταγές με τον Γέροντα είναι πάρα πολλές.
Η πιο διαδεδομένη χρήση του είναι στην ποτοποιία. Πολλά ιδιαίτερα ποτά  μπορούν να γίνουν με πρώτη ύλη  αυτούς τους καρπούς που δεν είναι απλά γευστικά, αλλά και θεραπευτικά.
Λιγότερο γνωστό είναι ότι οι νεαροί  βλαστοί του δέντρου μπορούν να μαγειρευτούν όπως τα σπαράγγια, ή να προστεθούν στις σούπες σαν λαχανικό την άνοιξη.
Τα λουλούδια μπορούν να  βουτηχτούν σε χυλό, και στη συνέχεια  να γίνουν τηγανίτες.
Οι ταξιανθίες των φρέσκων λουλουδιών  βουτηγμένες  σε κουρκούτι και  σερβιρισμένες με σιρόπι σφενδάμου και χυμό λεμονιού, είναι ένα νόστιμο σνακ, αλλά και παραδοσιακό γλυκό όπως οι δικοί μας λουκουμάδες σε κάποιες περιοχές. Τα άνθη χρησιμοποιούνται επίσης για την παρασκευή  λικέρ, και τον αρωματισμό άλλων αλκοολούχων ποτών. Οι συνταγές για σιρόπια, κρασιά και λικέρ δεν έχασαν ποτέ τη δημοτικότητά τους και  η χρήση τους συνεχίζεται  μέχρι σήμερα. Στο Βέλγιο, ένα είδος μπύρας  γίνεται από τα μούρα του γέροντα. Οι Βρετανοί συνήθιζαν το σπιτικό κρασί και λικέρ από Σαμπούκο γιατί πίστευαν ότι παρατείνει τη ζωή και  για τη θεραπεία του κοινού κρυολογήματος. Οι καρποί  χρησιμοποιούνται στην παρασκευή γλυκισμάτων, στον αρωματισμό κέικ, μπισκότων, χυμών και φρούτων. Οι Καυκάσιοι οινοποιούν τον μούστο τους με  άνθη Σαμπούκου και αρωματίζουν κάποιες κρέμες, οι Βούλγαροι φτιάχνουν ξύδι Σαμπούκου, και οι Σέρβοι μαρμελάδες. Εδώ σ'εμάς απ'όσο ξέρω, η  Σαμπούκα  των Ιταλών μας έγινε γνωστή σαν κέρασμα στα ποτάδικα και τα μεζεδοπωλεία τη δεκαετία του 90. 
*
 Τα μικρά μαύρα μούρα του Σαμπούκου ωριμάζουν στα τέλη Αυγούστου με Σεπτέμβρη,και είναι  πλούσια σε βιταμίνες.  Όταν είναι ωμά  έχουν στυφή γεύση, αλλά αν μαγειρευτούν σαν μαρμελάδα  ή  με  την προσθήκη άλλων φρούτων, γίνονται πολύ γευστικά.
 *
Πληροφορίες για τις ποικιλίες του  Σαμπούκου..
Δυναμικό Δίκτυο Πληροφοριών Γενετικού υλικού(GRIN )
http://www.ars-grin.gov/cgi-bin/npgs/html/splist.pl?10679
Λαογραφία 
Ο Γέροντας έχει μια ισχυρή παρουσία στις λαϊκές παραδόσεις της Ευρώπης, σε θρύλους , τραγούδια και παραμύθια.

Τα άνθη

 Στις Βόρειες χώρες, οι άνθρωποι συνήθιζαν να κρεμάνε κλαδιά Ζαμπούκου στα παράθυρα και τις πόρτες για να κρατούν μακρυά τα κακά πνεύματα. Ακόμη θεωρούσαν καλό για την  τύχη να έχουν έναν Γέροντα κοντά στον κήπο τους, γιατί  θα  τους προσέφερε  προστασία. Άλλοι, πίστευαν το αντίθετο, πως η παρουσία του Γέροντα  θα προσέλκυε  τα πονηρά πνεύματα.
Στις τελετές Wicca  χρησιμοποιούνται κλαδιά Γέροντα για να φτιάξουν τα μαγικά τους ραβδιά, και το μοίρασμα των  φύλλων  του δέντρου  στους τέσσερις ανέμους γίνεται για να φέρει  προστασία και σύνδεση με τα πνεύματα.
Τα φλάουτα που γίνονται από τα κλαδιά του δέντρου  χρησιμοποιούνται για να φέρουν στο προσκήνιο τα πνεύματα. Κατά τον Μεσαίωνα πίστευαν ότι το δέντρο Γέροντας ήταν το σπίτι των μαγισσών
(στη Δανία των νυμφών  των δασών) και ότι η κοπή του δέντρου θα έφερνε την οργή των κατοίκων-πνευμάτων  του δέντρου στο δράστη.
Οι Σικελοί  διατηρούσαν την πίστη ότι με τα μπαστούνια του ξύλου Γέροντα μπορούν να σκοτώσουν φίδια και να διώξουν τους κλέφτες. Τον χρησιμοποιούσαν στο στολισμό των  γάμων για να φέρει καλή τύχη στους νεόνυμφους.
Σε πιο πρόσφατη αναφορά , έχουμε το ισχυρό ραβδί  του Χάρι Πότερ να έχει γίνει από Γέροντα.
Όπως διαπιστώνουμε στη ζαχαροπλαστική, στην οινοποιία, στη φαρμακευτική, αλλά και στη λαογραφία, ο Σαμπούκος έχει το δικό του χώρο, που δεν γίνεται να καλύψουμε με μια μια βιαστική αναφορά. Γι'αυτό, θα έχουμε και δεύτερη ανάρτηση. Συνεχίζεται λοιπόν.

Σημείωση: Έχετε υπόψη σας ότι η  σωστή ταυτοποίηση ενός φυτού απαιτεί εξειδικευμένες γνώσεις και εμπειρία, και η ταξινόμησή του απαιτεί σύγκριση με καλά τεκμηριωμένο υλικό. Δεν είναι ασφαλές να συλλέγουμε καρπούς που  μοιάζουν με ότι είδαμε σε φωτογραφίες.
Οι εικόνες και οι πληροφορίες που παρουσιάζονται  εδώ έχουν ως μοναδικό στόχο  να δημιουργήσουν το ερέθισμα στον αναγνώστη  να γνωρίσει τις χρήσιμες ιδιότητες κάποιων φυτών, που μπορεί να χρησιμοποιήσει  στην κουζίνα του.Έχουν καθαρά ενημερωτικό χαρακτήρα και  δεν μπορούν να αντικαταστήσουν  την γνωμάτευση του ιατρού σας η την επίσκεψη σε άλλον ειδικό της υγείας.
Εικόνες και πηγές
http://www.arletis.com
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Hyphodontia_sambuci_Eglinton.JPG 
http://www.dolo.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=180&Itemid=72
(1)http://utopianphoto.blogspot.com/
http://amazonsday.blogspot.com/2012/10/blog-post_21.html